ÇRREGULLIMI BIPOLAR

Antikiteti

Çrregullimi bipolar paraqet një prej sfidave më të vështira për botën e mjekësisë; ai duket të jetë, falë ndërveprueshmërisë së një sërë faktorësh dhe vetish idiopatike, më i padepërtueshëm sesa hapësira kozmike. Sidoqoftë, edhe pse ky çrregullim mendor vazhdon të sfidojë shkencën moderne, ai është njohur qysh prej kohës së antikitetit grek. Në fakt, gjendjet mendore si mania dhe melankolia (ajo që sot njihet me termin 'depresion') janë ndër sëmundjet e para që janë përshkruar nga mjekët e lashtë.^[1]

Sipas interpretimeve të lashta të periudhës klasike greke, ishte e zakonshme që gjendjet e ndryshme të çmendurisë njerëzore t'i atribuoheshin një panteoni perëndish të zemëruara ose keqdashëse. Për shembull, tek Iliada dhe Odisea e Homerit, sëmundja paraqitet si ndëshkim hyjnor, si pushtim nga djalli, apo si rezultat i fatkeqësive natyrore.^[2] Në mitologji, gjithashtu, heronjtë e fuqishëm si Herkuli ishin të pushtuar nga një zemërim torturues^[3], ndërsa personazhe të tjera, si Medea, u shtynë nga mania që të vrasin fëmijët e tyre.^[4] Kështu, sipas grekëve të lashtë, sëmundjet klasifikoheshin në dy kategori: të pamerituara dhe të merituara (si rezultat i ndonjë krimi të përbashkët shoqëror, ndonjë të mete personale, ose veprave të neveritshme të paraardhësve).^[5]

Megjithatë, i pari që solli maninë dhe melankolinë në vëmendjen tonë kulturore ishte Hipokrati. Ndryshe nga Aristoteli, që burimin e sjelljeve e gjendjeve mendore të njerëzve e drejtonte te zemra apo organe të tjera, ai mendonte, me të drejtë, se çrregullimet e humorit janë çrregullime të mendjes. Hipokrati mendonte se këto çrregullime shfaqeshin si pasojë e një çekuilibri të ndonjërit prej katër lëngjeve kryesore të trupit – më konkretisht, të gjakut, gëlbazës, biliarit të verdhë, dhe biliarit të zi. Sipas tij, këto lëngje, që ai i quante “humore”, gjendeshin gjithmonë brenda trupit të njeriut dhe duhet të ishin të balancuara, në sasi dhe temperaturë, që njeriu të ishte plotësisht i shëndetshëm. Rrjedhimisht, një disproporcion i këtyre humoreve do të shfaqte sëmundje të ndryshme.^[6]

Pas Hipokratit kjo teori u shtjellua edhe nga Galeni^[7], i cili e zgjeroi atë në mënyrë që të shpjegonte jo vetëm shëndetin, por edhe temperamentin apo tendencat e sjelljeve. Kështu, sipas tij, çekuilibri i sasisë së humoreve ndikon edhe në mënyrën se si mendojmë, ndiejmë dhe veprojmë. Me fjalë të tjera, përmasat e tyre, në raport me njëra-tjetrën, përbëjnë bazën e temperamentit tonë.^[8] Për shembull, nëse te dikush mbizotëron humori i zi biliar, ai do të quhej “melankolik”^[9] dhe do të kishte prirje për t'u ndier i pikëlluar, për shprehje të emocioneve të forta, ndjeshmëri artistike etj. Termi melankholia, për më tepër, përmbante edhe elemente metaforike ngaqë në antikitet perceptimi i botës si “një vend i zymtë” shihej si simptomë e melankolisë dhe mendohej se shkaktohej nga avujt e zinj, të prodhuar nga biliari i djegur, që turbullonin shikimin apo trurin.^[10]

Për dallim, tek individët te të cilët mbizotëron një sasi më e madhe e gëlbazës sesa e humoreve të tjera, temperamenti do të karakterizohej nga prirja për të analizuar situatat jetësore në mënyrë racionale dhe nga predispozita për të qenë i qetë dhe i ftohtë. Këta quheshin persona “flegmatikë”. Në po të njëjtën mënyrë shpjegohej edhe temperamenti që shfaqej nga sasia e madhe e gjakut dhe biliarit të verdhë. Një sasi e madhe e të parit rezultonte në një tip personaliteti të karakterizuar nga një optimizëm i lartë dhe një tendencë për t'u ndier të lumtur dhe për të shprehur hapur afeksionin e tyre ndaj të tjerëve. Një sasi e madhe e të dytit, në krahun tjetër, i bënte njerëzit të ishin më energjikë, të acarueshëm lehtësisht dhe agresivë. Këta individë përshkruheshin si “kolerikë” – p.sh., te tragjedia e Euripidit “Medea”, mbreti Kreon i thotë Medeas:

Fjalë t'ëmbla thua, veshi më kënaqet,
po kam shumë frikë se mos ti trillon
mu në shpirtin thellë ndonjë plan të keq;
madje sot e tutje të besoj më pak
se sa më përpara;
se më lehtë ruhesh nga burrat e gratë
q'janë kolerikë dhe që nxehen shpejt,
se sa prej atyre q'janë më të urtë
dhe që nukë flasin. (Akti i dytë, Skena e dytë; shqipëruar nga Sotir Papahristo)

Kështu, sipas mendimit të Galenit, meqenëse në mënyrë të natyrshme secili individ ka nivele të humorit që rrallëherë janë plotësisht të ekuilibruara, temperamentet e njerëzve janë të ndryshme.

Një tjetër emër i rëndësishëm për periudhën e mjekësisë klasike ishte edhe Aretaiosi i Kapadokias, i cili vlerësohet për përshkrimet e tij të sakta të sëmundjeve, si: epilepsia, diabeti, migrena, tetanusi, paraliza, marramendja e të tjera. Për më tepër, Aretaiosi ishte shumë i interesuar edhe për gjendjet mendore, si mania dhe melankolia. Në fakt, ai njihet si personi i parë që vërejti se këto dyja ishin gjendje të ndryshme mendore që përbënin një sëmundje të vetme. Sipas tij, mania ishte thjesht një përkeqësim i melankolisë dhe jo kalim te një sëmundje tjetër.^[11] Po ashtu, ai paraqiti një përshkrim të detajuar të të dyja gjendjeve:

Individët maniakë acaroheshin lehtë, ishin të dhunshëm dhe të dhënë pas kënaqësisë apo gjërave fëminore... Dhe këta, çmenduria e të cilëve lidhet me kënaqësinë, qeshin, luajnë, këndojnë natë e ditë, nganjëherë shkojnë në tregje të mbipopulluara me njerëz dhe sillen si të kenë fituar ndonjë duel apo garë aftësish; formë sjelljeje kjo që nuk paraqitet si fyese ndaj të tjerëve. Ca të tjerë kanë një çmenduri që lidhet më shumë me zemërimin; dhe këta nganjëherë i shqyejnë rrobat e veta, i vrasin kujdestarët e tyre... Të pikëlluarit, të quajtur melankolikë, ishin 'të mërzitur dhe kokëfortë, të trishtuar apo të lodhur pa ndonjë arsye të dukshme'. Dhe këta 'bëheshin të dëshpëruar dhe nuk flinin'; nëse sëmundja ishte më e rëndë, këta shfaqnin 'urrejtje, refuzonin të takonin njerëz të tjerë, qanin dhe dëshironin të vdisnin'.^[12]

Aretaiosi, gjithashtu, në një vijë me Hipokratin, vërejti se sëmundjet mendore rridhnin nga shkaqe biologjike, por në kapitullin V të librit të tij “On the Aetiology and Symptomatology of Chronic Diseases” ai bëri dallimin midis melankolisë së nxitur nga probleme biologjike dhe asaj të nxitur nga probleme të jashtme psikologjike:

Është treguar për një burrë që supozohej se vuante nga një melankoli e pashërueshme dhe mjekët nuk ishin në gjendje ta ndihmonin. Ama dashuria e një vajze të re mundi ta shëronte. Për mendimin tim ai ishte gjithmonë i dashuruar pas saj, por, ngaqë mendonte se ajo nuk kishte interes për të, u bë i pakënaqur dhe i pikëlluar, pra vuante nga melankolia. Por nuk ia shprehte ndjenjat vajzës. Kur, më në fund, e bëri, dhe vajza iu përgjigj pozitivisht, pikëllimi, pakënaqësia dhe zemërimi iu zhdukën dhe u lumturua. Në këtë kuptim ilaçi ishte dashuria.^[13]

Për ta përmbledhur, edhe pse vlerësimet dhe përshkrimet e Aretaiosit për maninë dhe melankolinë shtriheshin përtej përkufizimit bashkëkohor të çrregullimit bipolar, lidhja që bëri ai midis tyre mund të konsiderohet, me të drejtë, si zanafilla e konceptit bipolar. Por, kjo nuk është e gjitha që klasikët kishin për të thënë për melankolinë dhe maninë, ngaqë, shumë shpejt, këto gjendje mendore u bënë temë diskutimi edhe për filozofët e mëdhenj grekë, si Sokrati dhe Aristoteli.

Sokrati, siç na tregon Platoni në veprën “Fedra”, nuk besonte që mania ishte, në vetvete, dhe në të gjitha rastet, diçka e keqe. Në fakt, krejt e kundërta, sepse, sipas tij, në disa raste zotat u çojnë njerëzve bekimet më të mëdha pikërisht përmes manive karizmatike^[14] . Kështu, ai përmend katër lloje të këtyre manive: mani me karakter profetik (këta që “bekoheshin” me këtë lloj manie kishin aftësi për të parashikuar të ardhmen); mani me karakter mistik (gjatë së cilës individët e prekur pranonin shpallje hyjnore); mani me karakter frymëzues (individët që përjetonin këtë lloj manie ishin të frymëzuar për të shkruar poezi); dhe mani pasioni (gjatë së cilës dy të dashuruar përjetonin ndjenja të zjarrta). Të gjitha këto lloje manish, që Sokrati i konsideronte privilegje, sipas tij lindin nga shpirti që kërkon liri, dhe karakterizohen nga një furi e madhe, si edhe nga ajo që u quajt “entuziazëm”^[15] që ndodh kur djajtë e mirë^[16] e “pushtojnë” profetin, filozofin ose poetin e parapëlqyer. Këto mani mund të vijnë gjithashtu përmes “magjepsjes” që shpirti pëson kur ndeshet, qoftë edhe tërthorazi, me të vërtetën apo me bukurinë hyjnore. Në këtë mënyrë, të gjitha këto mani karakterizohen edhe nga ekstaza ('ekstasis') që nënkupton një tjetërsim të mendjes teksa ajo del nga gjendja e saj normale, qoftë nga çmenduria organike (që prek trupin), nga pushtimi i djallit, nga magjepsja, nga dashuria, ose nga forma të tjera të larta të ngazëllimit.^[17]

Platoni shkruan në veprën “Fedra”:

Nëse një njeri futet në derën e poezisë i paprekur nga çmenduria e muzave^[18], duke besuar se vetëm teknika do ta bëjë poet të mirë, ai dhe vargjet e tij normale nuk do të mund ta arrijnë kurrë përsosmërinë, por do të jenë të eklipsuara plotësisht nga performanca e të çmendurit të frymëzuar.^[19]

Ia vlen të përmendet se kjo pikëpamje e Sokratit shënoi një ndryshim të rëndësishëm nga mendimi i Hipokratit se të gjitha sëmundjet, përfshirë maninë dhe epilepsinë^[20], kanë një shkak natyror dhe, rrjedhimisht, nuk janë as hyjnore, as të shenjta. Megjithëkëtë, sigurisht, Sokrati e pranonte se jo të gjitha manitë vinin si karizma dhe se në ca raste mania mund të ishte thjesht marrëzi.

Më pas, në shekullin e katërt p.e.s., idetë e Hipokratit dhe Galenit për melankolinë pësuan mjaft ndryshime. Si fillim, interpretimet figurative të mëparshme të atyre heronjve besëthyes mitikë, si Herakliu, Bellerofoni, Ajaksi e të tjerë, të cilët në tragjeditë e mëdha të Euripidit u ndëshkuan me melankoli nga hyjni të zemëruara, filluan të paraqiteshin të njomura nga idetë e Platonit, të cilat u shpjeguan më lart. Kështu, melankolia, ndonëse e rrezikshme, tani shihej si burim i ngazëllimit më të thellë shpirtëror dhe filloi të idhullohej; si i tillë, humor melancholicus nisi të shihej si “pikëllim heronjsh”.^[21]

Njeriu që bëri ndërthurjen e teorisë së Hipokratit, që e shihte melankolinë si një çekuilibër të biliarit të zi, me idetë e Sokratit (për manitë e bekuara) ishte Aristoteli, i cili parashtroi në problemin e tij të famshëm 30.1., tezën sipas së cilës jo vetëm heronjtë e mëdhenj mitikë dhe mbinjerëzor, por të gjithë njerëzit vërtet të shquar, qofshin ata poetë, filozofë apo burrështetas – në fakt, edhe vetë Sokrati dhe Platoni – ishin melankolikë. Ai e hapi problematën e tij duke shtruar pyetjen:

Përse të gjithë ata që janë bërë të shquar për filozofi ose politikë, poezi apo arte, janë melankolikë, dhe disa prej tyre në atë masë sa preken nga sëmundjet e shkaktuara nga biliari i zi? Një shembull nga mitologjia heroike është Herakliu. […] Midis heronjve, edhe shumë të tjerë vuajtën dukshëm në të njëjtën mënyrë e, midis njerëzve të kohëve të fundit Empedokliu, Platoni, Sokrati, shumë të tjerë të njohur, si dhe shumica e poetëve.^[22]

Për më tepër, Aristoteli, sikurse edhe Hipokrati, mendonte se katër humoret mund të ndikoheshin shumë nga nxehtësia ose të ftohtit ekstrem. Kështu, nëse çekuilibri i biliarit të zi do të zgjaste shumë dhe do të ftohej, sidomos gjatë vjeshtës apo dimrit, do ta bënte njeriun ngordhalaq të fjetur ose të avashtë, ndërsa çekuilibri i zgjatur i të njëjtit humor, por që nxehet tërësisht, për shembull gjatë verës, do të tejnxehej dhe më pas do të “digjej”, duke degjeneruar kështu në një mani të rëndë me simptoma, si: halucinacione, paranojë, veprime të dhunshme, të qara të pakontrolluara etj. Në këtë mënyrë, përkundër tezës së tij në Problemin 30.1., Aristoteli e bëri të qartë se një sasi e madhe e biliarit të zi nuk e bën njeriun melankolik medoemos një gjeni të frymëzuar apo të aftë për arritje të shkëlqyera intelektuale: një melankolik bëhet gjeni, dhe jo thjesht një i krisur, vetëm nëse biliari i zi ka temperaturë dhe masë mesatare.^[23]

Mesjeta

Gjatë mesjetës, interpretimet mitologjike të grekëve të lashtë, sipas të cilave sëmundjet mendore cilësoheshin si të merituara apo si ndëshkime nga zotat, u përvetësuan nga ithtarët e doktrinave monoteiste të cilët kishin shembuj të mjaftueshëm në librat e shenjtë për të vërtetuar se, në të vërtetë, ekziston një korrelacion edhe më i madh midis sëmundjes dhe mëkatit sesa mendonin grekët politeistë. Kështu, për shembull, në Dhiatën e Vjetër tregohet historia e marrëzisë së mbretit Nabukadnetsar, e cila ofron një ilustrim të mirënjohur të kësaj lidhjeje. Sipas tregimit, Zoti e ndëshkon Nabukadnetsarin për mendjemadhësinë e tij duke e bërë atë të çmendet dhe të jetojë si bishë derisa të pranojë fuqinë e Perëndisë dhe të pendohet: “Ai u dëbua nga njerëzia, hëngri bar si qetë dhe trupi i tij u lag nga vesa e qiellit, deri sa flokët e tij u rritën si pendët e shqiponjave dhe thonjtë e tij si kthetrat e shpendëve.” (Libri i Danielit, 4:33)

Një shembull tjetër, po ashtu nga Dhiata e Vjetër, është tradhtia bashkëshortore e mbretit David me Bathshebën, si dhe vrasja e mëvonshme e burrit të saj, që e shtyu Zotin ta ndëshkonte atë duke e sëmurur djalin e tij të porsalindur. Ky tregim është edhe më i veçantë ngaqë përkon me idetë e grekëve se sëmundja mund t'i shfaqet dikujt si pasojë e mëkateve apo krimeve të paraardhësve.

Atëherë Davidi i tha Nathanit: “Kam mëkatuar kundër Zotit”. Nathani iu përgjigj Davidit: “Zoti e ka hequr mëkatin tënd; ti nuk ke për të vdekur. Megjithatë, duke qenë se me këto veprime u ke dhënë rastin armiqve të Zotit të blasfemojnë, djali që ka lindur duhet të vdesë”. Pastaj Nathani u kthye në shtëpinë e vet. Kështu Zoti goditi fëmijën që bashkëshortja e Uriahut i kishte lindur Davidit, dhe ai u sëmur. Atëherë Davidi iu lut Perëndisë për fëmijën dhe agjëroi; pastaj hyri në shtëpi dhe e kaloi natën i shtrirë për tokë. Pleqtë e shtëpisë së tij ngulën këmbë që ai të ngrihej nga toka, por ai nuk deshi dhe nuk pranoi të hante me ta. Ditën e shtatë fëmija vdiq... (Dhiata e re; 2 i Samuelit, 12:13-18).

Si pasojë e drejtpërdrejtë e këtyre pikëpamjeve, evropianët mesjetarë besonin se murtaja (epidemia e viteve 1347-1348) ishte e lidhur ngushtë me mëkatin. Prandaj, gjatë asaj kohe të krishterët kryen masakra të tmerrshme kundër hebrenjve ngaqë mendonin se ata kishin bërë magji të zezë për të helmuar puset e tyre të ujit. Ky persekutim i dhunshëm mori fund menjëherë pasi u largua murtaja. Megjithatë, në të njëjtën kohë, disa teologë mesjetarë, si Thoma Akuini, filluan ta shihnin marrëzinë si mjet pastrimi shpirtëror apo edhe si mundim që Zoti e dërgonte te disa individë për të provuar forcën dhe bindjen e tyre fetare. Këto ide pasqyrohen edhe në historinë e Shën Françeskut të Asizit, për të cilin thuhet se ka vuajtur nga periudha të manisë dhe depresionit gjatë gjithë jetës. Sipas biografëve të tij, çmenduria e Françeskut ishte një shenjë e përkushtimit të tij të madh ndaj Zotit dhe një mjet për të testuar besimin dhe përkushtimin e tij ndaj hyjnores. Sidoqoftë, teoritë e grekëve dhe romakëve të vjetër ndikuan thellësisht në të menduarit analitik të studiuesve dhe artistëve të mesjetës. Në Gjermani, më 1514, artisti i famshëm Albrecht Dürer krijoi një gravurë të titulluar “Melencolia I” në të cilën paraqiti një vajzë të re me krahë engjëjsh, me kokën mbështetur në pëllëmbën e dorës, dukshëm e pikëlluar brenda një dhome të mbushur me objekte të ndryshme, si: trupa gjeometrikë, orë rëre, tabelë me numra, çelësa, çantë dore etj., që, sipas interpretimeve të studiuesve të ndryshëm, aludojnë për melankoli.^[24] Kjo vepër arti ndikoi shumë që evropianët ta shihnin marrëzinë me një sy më njerëzor, duke marrë parasysh që pikturat e asaj kohe kishin kryesisht përmbajtje fetare dhe vazhdonin ta paraqisnin çmendurinë e njerëzve si pushtim nga djalli apo si ndëshkim nga Zoti për mëkatet e tyre.^[25] Një tjetër vepër e një rëndësie të veçantë për sëmundjen e melankolisë në Gjermani ishte romani i Gëtes “Vuajtjet e djaloshit Verter” (1774) i cili tregon historinë e një djaloshi që marroset deri në vetëvrasje nga dashuria për një vajzë.

Melankolia ishte një temë e rëndësishme në qarqet intelektuale të mesjetës dhe Rilindjes edhe në Itali. Një prej personave që iu përkushtua më shumë melankolisë ishte filozofi dhe prifti Marsilio Ficino, i cili shprehej se intelektualët, si ai vetë, që kishin prirje për art dhe shkencë, ishin një cak i lehtë për sëmundjet si melankolia; kështu, ai i riktheu në vëmendjen kulturore idetë e Platonit dhe Aristotelit. Për më shumë, Ficino shtyu para edhe idetë e lashta të filozofëve të Lindjes së Mesme të cilët mendonin se çrregullimet e humorit, si mania e melankolia, rridhnin nga Saturni dhe Hëna.^[26]

Hamendësimi se melankolia rrjedh nga trupat qiellorë, si Saturni apo Hëna, ka një histori të gjatë. Megjithatë, mjafton të thuhet se Saturni besohej se shkaktonte një tepricë të biliarit të zi duke nxitur kështu melankolinë, ndërsa Hëna, sidomos gjatë fazës së saj të plotë, duke ndriçuar netët që përndryshe do të ishin të errëta, besohej se nxiste pagjumësinë tek individë të ndjeshëm ndaj çrregullimeve mendore. Në anglisht shpeshherë e hasim fjalën 'lunatic' (në shqip: i krisur), e që rrjedh nga fjala lunaticus, një fjalë latine që fillimisht u referohej periudhave episodike të çmendurisë, që besohej se shkaktoheshin nga cikli i hënës; me këtë rast e kujtojmë Volterin, i cili e quante Tokën “një strehimore të çmendurish për të krisurit e dëbuar nga planetët e tjerë” (1749).

Me këtë rast ia vlen të përmendet se besimi që hëna mund të ndikojë në humorin apo sjelljet tona është akoma mjaft i përhapur në kulturën tonë, dhe jo vetëm në formën e shprehjeve të zakonshme frazeologjike.^[27] Sipas disa studimeve empirike të viteve të fundit është vërtetuar se disa individë përjetojnë lëkundje të skajshme të humorit (p.sh. nga depresioni në mani, apo anasjelltas, në çrregullimin bipolar me cikël të shpejtë, rapid cycling) në sinkron me ciklet hënore dyjavore.^[28]

Në Angli, ashtu si në Itali dhe Gjermani, gjatë mesjetës dhe Rilindjes intelektualët e kohës ishin të magjepsur nga melankolia dhe nga çfarë përfaqësonte ajo. Një ilustrim i kësaj prirjeje mund të vërehet nga të dhënat se gjatë vitit 1620 pati rritje të konsiderueshme të numrit të individëve që i raportonin simptomat e tyre si 'melankoli'. Kjo do të mund t'i atribuohej pjesërisht ndikimit të librit “The Anatomy of Melancholy” të Robert Burton-it, i cili lexohej shumë gjatë asaj periudhe.^[29] Një tjetër shkrimtar anglez që e bëri melankolinë tipar veçues të disa prej personazheve të tij ishte dramaturgu i madh William Shakespeare, i cili në dramën e tij “Hamleti”, që konsiderohet si apogje i letërsisë botërore, ia veshi protagonistit të tij të pavdekshëm të gjitha veçoritë e një melankoliku tipik: pikëllimin e thellë, plogështinë, dëshirën për të bërë vetëvrasje, aftësinë për të peshuar thellë çdo situatë etj.^[30]

Tani në fund – nuk e di përse – kam humbur tërë qejfin dhe kam lënë mënjanë lodrat e mia të zakonta; dhe jam aq keq nga gjendja shpirtërore sa kjo ndërtes' e mirë, dheu, më duket si një shkëmb i thatë; kjo mbules' e shkëlqyer, era, ky firmament i bukur, që na varet përsipër, ky kulm madhështor i qëndisur me zjarr t'artë, s'më duket veçse si një përzierje e ndyrë prej avujsh dhe murtajash. Çfarë vepër është njeriu! Sa bujar nga arsyeja! Sa i pakufishëm nga zotësitë! Nga shtati dhe lëvizjet, sa i hijshëm dhe sa i çuditshëm! Nga veprimi si engjëll! Nga kuptimi si perëndi! Xhevahir i botës! Kurora e gjërave të gjalla! Dhe, megjithëkëtë, sa për mua ç'është kjo kuintesencë prej pluhuri? Njeriu s'më gëzon; jo, as gruaja... (“Hamleti”, Akti i dytë, Skena e parë; shqipëruar nga Fan Noli).

Përmes veprave të tilla, përveçse mund të mësojmë për mënyrën se si përshkruheshin simptomat e melankolisë, arrijmë të njihemi edhe me disa prej metodave që përdoreshin për ta kuruar atë. Për shembull, ishte e zakonshme gjatë asaj periudhe që çmenduria të “kurohej” përmes ritualeve kishtare si ekzorcizmi apo lutjet e ndryshme biblike. Megjithatë, të çmendurit shpesh rriheshin apo dëboheshin nga vendet e tyre. Në të vërtetë, kjo e dyta ishte një prej metodave më të përhapura se si qytetarët mesjetarë i “çlironin” qytetet e tyre nga të çmendurit e pandreqshëm. Kjo “zgjidhje” e lemerishme, e cila ishte përdorur në të kaluarën për lebrosët, bëhej duke i lënë të marrët në duart e marinarëve, të cilët i merrnin me vete në anije dhe pastaj i linin nëpër tregjet apo rrugët e mbipopulluara të vendeve të largëta. Këto anije quheshin “ships of fools” (në shqip: “anije të të marrëve”) dhe ishin një motiv mjaft i përhapur edhe në artin e asaj kohe; si shembull mund të përmendim piktorin Hieronymus Bosch, një bashkëkohës të Shekspirit nga Flandria, i cili bëri një pikturë që e quajti pikërisht “The Ship of Fools” në të cilën paraqiti një grup budallenjsh, të marrësh, dhe të dëbuarish të tjerë në bordin e një anijeje që duket se po lundron drejt një të ardhmeje të pasigurt dhe të rrëmujshme.

Kjo praktikë, sipas filozofit dhe historianit Michel Foucault, u nxit nga një besim i rrënjosur thellë në mendjen e evropianëve mesjetarë se uji dhe çmenduria ishin të lidhur ngushtë: deti i ngjasonte mendjes së trazuar e të shqetësuar të një të çmenduri, si dhe misteret e pazbulueshme të oqeanit shpesh krahasoheshin me natyrën e padepërtueshme e të koklavitur të çmendurisë së tij. Dëbimi me anije shihej si një praktikë e dobishme, edhe sepse uji mendohej se kishte veti kuruese dhe pastruese, të cilat mund të rivendosnin ekuilibrin mendor të të marrit. Megjithatë, disa njerëz besonin gjithashtu se një element ujor ishte i pranishëm në çmenduri, i cili ishte përgjegjës për kaosin e errët dhe enigmatik të mendjes së të çmendurit.^[31]

Ia vlen po ashtu të përmendet se, edhe pse disa prej të çmendurve shpiheshin në spitale apo në vende të tjera të caktuara për njerëz të tillë, në të vërtetë ato ishin lloj qendrash paraburgimi, ku mbylleshin dhe prej nga ku s'mund të dilnin më. Këtyre individëve nuk u ofrohej asnjë kujdes mjekësor në këto vende dhe jetesa e tyre financohej nga arkat publike të qytetit. Në Anglinë e shekullit të 16-të ekzistonte vetëm një çmendinë, spitali “Bethlem”^[32] (i njohur ndryshe edhe si bedlam, emër i cili në anglishten e sotshme ka edhe kuptimin 'shamatë' apo 'potere').

Shekulli XIX

Idetë e Hipokratit dhe Galenit për çrregullimet e humorit si melankolia dhe mania i mbijetuan kohës për afro dy mijëvjeçarë. Kështu, deri në fillimin e shekullit XIX të gjithë të sëmurët mendorë diagnostikoheshin si “maniakë”. Kjo gjë ndryshoi vetëm kur, më në fund, u hapën spitale të posaçme për të sëmurët mendorë dhe mjekët mundën të vërejnë, pashmangshmërisht, se jo të gjithë maniakët e tërbuar kishin të njëjtin lloj çrregullimi. Ky zbulim nxiti përpjekjet e para për të kategorizuar manitë e ndryshme përmes kritereve psikiatrike, një efekt anësor i së cilës ishte edhe emërtimi me termin “maniako-depresiv” i sëmundjes që preokuponte njerëzimin qysh prej fillimit të kohës, si dhe dallimi i saj nga skizofrenia prej psikiatrit gjerman Emil Krepelin.^[33]

Sidoqoftë, duket sikur procesi klasifikues s'ka mbaruar akoma, ngaqë shumë sëmundje vazhdojnë të na ngatërrojnë. Studimet dhe klasifikimi i sëmundjeve mendore janë përpjekje për të kuptuar një fushë vërtet të ngatërruar ku edhe vetë përkufizimi i sëmundjes, pa i përmendur terapitë e aplikueshme, s'ka arritur në një pikë konsensusi midis profesionistëve të fushës: e gjithë godina e psikiatrisë moderne, megjithëse s'është e ndërtuar mbi rërë, qëndron në një zonë tejet sizmike.^[34]

Në po të njëjtën mënyrë, është e habitshme se, gjatë kryqëzatës sonë të gjatë dhe të mundimshme kundër çmendurisë, shumë aspekte të qasjes sonë kundrejt atyre që vuajnë nga sëmundjet mendore kanë mbetur të pandryshuara. Nëse ta gjuash një të sëmurë mendor me gurë apo ta hipësh në anije e ta braktisësh në ndonjë vend të huaj s'ishte diçka e pazakontë në Greqinë antike apo në Evropën e mesjetës, shekulli XX s'ishte shumë më i mirë për këtë kategori të shoqërisë (sidomos si pasojë e spitaleve ku kryheshin ndërhyrje kirurgjike të lemerishme si lobotomia^[35] ). E çfarë mund të themi për shekullin tonë? Ne në Kosovë, të paktën, duhet të jemi të turpëruar për reagimin e ngathët të shtetit kundrejt nevojave të këtij grupi individësh, ndërsa vendet e zhvilluara si SHBA s'duket të jenë shumë më mirë se ne – mbi të gjitha për shkak të ekzekutimeve të shumta të qytetarëve që vuajnë nga çrregullime të rënda mendore^[36] apo diagnostikimeve të panevojshme me qëllim për të përfituar financiarisht nga shitja e barnave.^[37]